Σχολικός κήπος: Προαγωγός της βιωματικής συνεργατικής περιβαλλοντικής μάθησης
Στις 3 και 4 του Μάρτη 2017 στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Βάμου και στο πάρκο διάσωσης της Χλωρίδας και της πανίδας του Πολυτεχνείου Κρήτης διοργανώθηκε σεμινάριο του περιφερειακού δικτύου περιβαλλοντικής εκπαίδευσης «Ένας κήπος στο σχολείο μου».
Στο σεμινάριο συμμετείχαν εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Κρήτης. Βασικός στόχος του σεμιναρίου αυτού σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση μεταξύ των άλλων είναι και η
«…αλλαγή του περιβάλλοντος του σχολείου μέσα από την εισαγωγή πρασίνου και τη δημιουργία σχολικών κήπων…». Πρόκειται πράγματι για μια προσπάθεια, η οποία συνδυάζει την απόκτηση γνώσεων και προάγει τη βιωματική συνεργατική μάθηση και την υιοθέτηση φιλικών στάσεων προς το περιβάλλον, που στις ημέρες μας «δεινοπαθεί» από τις αλόγιστες παρεμβάσεις του Homo sapiens στο όνομα της άκρατης φιλοκέρδειας.
«…αλλαγή του περιβάλλοντος του σχολείου μέσα από την εισαγωγή πρασίνου και τη δημιουργία σχολικών κήπων…». Πρόκειται πράγματι για μια προσπάθεια, η οποία συνδυάζει την απόκτηση γνώσεων και προάγει τη βιωματική συνεργατική μάθηση και την υιοθέτηση φιλικών στάσεων προς το περιβάλλον, που στις ημέρες μας «δεινοπαθεί» από τις αλόγιστες παρεμβάσεις του Homo sapiens στο όνομα της άκρατης φιλοκέρδειας.
Ανάλογες πρωτοβουλίες παρακολουθεί κανείς να γίνονται σε όλη την Ελλάδα. Ο σχολικός κήπος, που από το 1980 «εκτοπίστηκε» από τη σχολική εκπαιδευτική διαδικασία εξαιτίας της αλματώδους τεχνολογικής εξέλιξης, αρχίζει εκ νέου να αποκτά ιδιαίτερο εκπαιδευτικό ενδιαφέρον. Βασική αφορμή αποτέλεσε η εδραίωση και η ανάπτυξη του θεσμού της Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με το νόμο 1892/31-7-1990. Ο νόμος αυτός στην παράγραφο 13 του άρθρου 111 ορίζει συγκεκριμένα ότι : « Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση αποτελεί τμήμα των προγραμμάτων των σχολείων της Β/θμιας Εκπαίδευσης και… σκοπός της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του, να ευαισθητοποιηθούν για το προβλήματα που συνδέονται με αυτό και να δραστηριοποιηθούν με ειδικά προγράμματα ώστε να συμβάλλουν στη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής τους». Ένα χρόνο αργότερα ο νόμος επεκτείνεται με υπουργική απόφαση και στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Στην προσπάθεια αυτή βοήθησαν τα μέγιστα και τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που λειτουργούν υποστηρικτικά στα σχετικά προγράμματα που πραγματοποιούνται στα σχολεία.
Βέβαια η ιδέα της δημιουργίας σχολικού κήπου δεν προέκυψε ενοραματικά και δεν αποτελεί καινοτόμο διδακτική μέθοδο της εποχής μας. Είναι μια τομή στη συνέχεια των παιδαγωγικών πρακτικών, που εξαιτίας κοινωνικών και αναπτυξιακών επιλογών είχαν ατονήσει. Η «μάθηση» του ανθρώπου άρχισε άτυπα από την επαφή του με το φυσικό περιβάλλον και την προσπάθειά του να επιβιώσει σ΄αυτό. Στο «Λύκειο» του Αριστοτέλη η περιπατητική διδασκαλία συνδέει τον άνθρωπο με τη φύση και αναγνωρίζει πως η τελευταία διαδραματίζει μαζί με το «έθος και τον λόγον» πρωτεύοντα ρόλο στην αγωγή του. Κι αυτό γιατί « η φύσις παρέχει απεριγράπτους ηδονάς εις τους δυναμένους να γνωρίζουν τας αιτίας…». Εξάλλου οι αρχές της φύσης ήταν εκείνες που εφάρμοσε ο Ιπποκράτης στην επιστημονική του έρευνα. ο John Ames Comenius πίστευε πως «Κάθε σχολείο πρέπει να έχει προσαρτημένο έναν κήπο, όπου οι μαθητές θα απολαμβάνουν τα δέντρα, τα λουλούδια και τα φυτά…, όπου θα έχουν πάντα την ελπίδα να ακούσουν ή να δουν κάτι νέο. Καθώς οι αισθήσεις είναι οι πιο έμπιστοι υπηρέτες της μνήμης, αυτή η μέθοδος αντίληψης μέσω των αισθήσεων θα οδηγήσει σε μόνιμη διατήρηση της γνώσης». ο Jean-Jacques Rousseau ισχυρίζεται πως η φύση είναι ο καλύτερος δάσκαλος.
Στην Ευρώπη η Πρωσία στο πρώτο της υποχρεωτικό σύστημα εκπαίδευσης το 1811 περιλαμβάνει και το σχολικό κήπο. Το 1869 οι σχολικοί κήποι καθιερώθηκαν με νόμο και θεωρήθηκαν κατάλληλοι για τη διδασκαλία φυσικών επιστημών, γεωργίας και επαγγελματικής εκπαίδευσης. Έτσι το 1905 δημιουργούνται σε όλη την Ευρώπη περί τους 100.000 σχολικοί κήποι. Το εκπαιδευτικό αυτό ρεύμα θα περάσει το 1890 στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ, όπου και θα δημιουργηθεί ο πρώτος σχολικός κήπος.
Στην Ελλάδα από την εποχή του Καποδίστρια μέχρι το Β ́ παγκόσμιο πόλεμο ένα μεγάλο μέρος της εκπαίδευσης και της γεωργικής ανάπτυξης στηρίζεται στους σχολικούς κήπους. Ο μαθητοκεντρικός προσανατολισμός της εκπαίδευσης θα διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στην ψήφιση του νόμου 4397 του 1929 για ίδρυση των σχολικών κήπων. Την περίοδο αυτή οι σχολικοί κήποι είχαν ως στόχο την προετοιμασία των παιδιών για τη γεωργική απασχόληση. Επί Κρητικής Πολιτείας υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για την εξάσκηση των μαθητών στις γεωργικές εργασίες. Μάλιστα ήταν υποχρεωτική με νόμο η παραχώρηση αγροτεμαχίου ή κήπου.
Από το 1950 στην χορεία των γεωπονικών επιστημών προστίθεται και εκείνη των Γεωργικών Εφαρμογών, η οποία ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο, τον αγρότη και την οικογένειά του. Στις ειδικές μεθόδους της προεπαγγελματικής γεωργικής εκπαίδευσης συμπεριλαμβάνονται ο σχολικός κήπος και οι σχολικοί συνεταιρισμοί. « Ο σχολικός κήπος είναι ένας σκοπός δια τον διδάσκαλον, διότι εξωραΐζει τον σχολικόν περίβολον, αλλά είναι και ένα ανεξάντλητον μέσον εκπαιδεύσεως εις την διάθεσίν του, ένα άριστον εποπτικόν μέσον». Οι τομεάρχες Γεωπόνοι και οι υπάλληλοι αγροτικής οικιακής οικονομίας συνεργάζονται και υποβοηθούν τους δασκάλους για την εγκατάσταση και συντήρηση του σχολικού κήπου που είναι προσαρμοσμένος στις τοπικές συνθήκες, θέτοντας έτσι τις βάσεις του εξωσχολικού προγράμματος. Γνωρίζονται με τους μαθητές και δίνουν σ΄ αυτούς την ικανοποίηση να μάθουν χρήσιμες έννοιες και δεξιοτεχνίες σχετικές με τον γεωργικό τομέα. Ο τομεάρχης Γεωπόνος μέσω της υπηρεσίας του βοηθάει οικονομικά για την εγκατάσταση ,συντήρηση και αγορά των απαραίτητων εργαλείων. «Το πνεύμα της συνεργασίας πρέπει να καλλιεργηθή εις τας ψυχάς των παιδιών δια να αναπτυχθή και να συναναπτυχθή με τον άνθρωπον». Έτσι ο σχολικός συνεταιρισμός καλείται να σπείρει τον σπόρο του συνεταιριστικού πνεύματος και να βοηθήσει να φυτρώσει με επιτυχία στις αγνές ψυχές των παιδιών. Ο τομεάρχης Γεωπόνος βοηθάει τον δάσκαλο στην προσπάθεια αυτή.
Βέβαια η ιδέα της δημιουργίας σχολικού κήπου δεν προέκυψε ενοραματικά και δεν αποτελεί καινοτόμο διδακτική μέθοδο της εποχής μας. Είναι μια τομή στη συνέχεια των παιδαγωγικών πρακτικών, που εξαιτίας κοινωνικών και αναπτυξιακών επιλογών είχαν ατονήσει. Η «μάθηση» του ανθρώπου άρχισε άτυπα από την επαφή του με το φυσικό περιβάλλον και την προσπάθειά του να επιβιώσει σ΄αυτό. Στο «Λύκειο» του Αριστοτέλη η περιπατητική διδασκαλία συνδέει τον άνθρωπο με τη φύση και αναγνωρίζει πως η τελευταία διαδραματίζει μαζί με το «έθος και τον λόγον» πρωτεύοντα ρόλο στην αγωγή του. Κι αυτό γιατί « η φύσις παρέχει απεριγράπτους ηδονάς εις τους δυναμένους να γνωρίζουν τας αιτίας…». Εξάλλου οι αρχές της φύσης ήταν εκείνες που εφάρμοσε ο Ιπποκράτης στην επιστημονική του έρευνα. ο John Ames Comenius πίστευε πως «Κάθε σχολείο πρέπει να έχει προσαρτημένο έναν κήπο, όπου οι μαθητές θα απολαμβάνουν τα δέντρα, τα λουλούδια και τα φυτά…, όπου θα έχουν πάντα την ελπίδα να ακούσουν ή να δουν κάτι νέο. Καθώς οι αισθήσεις είναι οι πιο έμπιστοι υπηρέτες της μνήμης, αυτή η μέθοδος αντίληψης μέσω των αισθήσεων θα οδηγήσει σε μόνιμη διατήρηση της γνώσης». ο Jean-Jacques Rousseau ισχυρίζεται πως η φύση είναι ο καλύτερος δάσκαλος.
Στην Ευρώπη η Πρωσία στο πρώτο της υποχρεωτικό σύστημα εκπαίδευσης το 1811 περιλαμβάνει και το σχολικό κήπο. Το 1869 οι σχολικοί κήποι καθιερώθηκαν με νόμο και θεωρήθηκαν κατάλληλοι για τη διδασκαλία φυσικών επιστημών, γεωργίας και επαγγελματικής εκπαίδευσης. Έτσι το 1905 δημιουργούνται σε όλη την Ευρώπη περί τους 100.000 σχολικοί κήποι. Το εκπαιδευτικό αυτό ρεύμα θα περάσει το 1890 στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ, όπου και θα δημιουργηθεί ο πρώτος σχολικός κήπος.
Στην Ελλάδα από την εποχή του Καποδίστρια μέχρι το Β ́ παγκόσμιο πόλεμο ένα μεγάλο μέρος της εκπαίδευσης και της γεωργικής ανάπτυξης στηρίζεται στους σχολικούς κήπους. Ο μαθητοκεντρικός προσανατολισμός της εκπαίδευσης θα διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στην ψήφιση του νόμου 4397 του 1929 για ίδρυση των σχολικών κήπων. Την περίοδο αυτή οι σχολικοί κήποι είχαν ως στόχο την προετοιμασία των παιδιών για τη γεωργική απασχόληση. Επί Κρητικής Πολιτείας υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για την εξάσκηση των μαθητών στις γεωργικές εργασίες. Μάλιστα ήταν υποχρεωτική με νόμο η παραχώρηση αγροτεμαχίου ή κήπου.
Από το 1950 στην χορεία των γεωπονικών επιστημών προστίθεται και εκείνη των Γεωργικών Εφαρμογών, η οποία ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο, τον αγρότη και την οικογένειά του. Στις ειδικές μεθόδους της προεπαγγελματικής γεωργικής εκπαίδευσης συμπεριλαμβάνονται ο σχολικός κήπος και οι σχολικοί συνεταιρισμοί. « Ο σχολικός κήπος είναι ένας σκοπός δια τον διδάσκαλον, διότι εξωραΐζει τον σχολικόν περίβολον, αλλά είναι και ένα ανεξάντλητον μέσον εκπαιδεύσεως εις την διάθεσίν του, ένα άριστον εποπτικόν μέσον». Οι τομεάρχες Γεωπόνοι και οι υπάλληλοι αγροτικής οικιακής οικονομίας συνεργάζονται και υποβοηθούν τους δασκάλους για την εγκατάσταση και συντήρηση του σχολικού κήπου που είναι προσαρμοσμένος στις τοπικές συνθήκες, θέτοντας έτσι τις βάσεις του εξωσχολικού προγράμματος. Γνωρίζονται με τους μαθητές και δίνουν σ΄ αυτούς την ικανοποίηση να μάθουν χρήσιμες έννοιες και δεξιοτεχνίες σχετικές με τον γεωργικό τομέα. Ο τομεάρχης Γεωπόνος μέσω της υπηρεσίας του βοηθάει οικονομικά για την εγκατάσταση ,συντήρηση και αγορά των απαραίτητων εργαλείων. «Το πνεύμα της συνεργασίας πρέπει να καλλιεργηθή εις τας ψυχάς των παιδιών δια να αναπτυχθή και να συναναπτυχθή με τον άνθρωπον». Έτσι ο σχολικός συνεταιρισμός καλείται να σπείρει τον σπόρο του συνεταιριστικού πνεύματος και να βοηθήσει να φυτρώσει με επιτυχία στις αγνές ψυχές των παιδιών. Ο τομεάρχης Γεωπόνος βοηθάει τον δάσκαλο στην προσπάθεια αυτή.
Στη δεκαετία του 1960 με συνεργασία των αρμόδιων υπουργείων Γεωργίας και Παιδείας εγκαθίσταται σε όλη την επικράτεια πολλοί σχολικοί κήποι και ιδρύονται αρκετοί σχολικοί συνεταιρισμοί. Ο γράφων θυμάται πως το 1953 στο δημοτικό σχολείο Σαρακήνας Γρεβενών είχε δημιουργηθεί σχολικός οπωρώνας 5 στρεμμάτων. Κάθε μαθητής είχε φυτέψει και ένα οπωροφόρο δέντρο και το φρόντιζε ατομικά. Μάλιστα για το πότισμα οι μαθητές μετέφεραν με μπιτόνια το νερό από την προσκείμενη βρύση που απείχε περίπου ένα τέταρτο της ώρας, Το δικό του δέντρο ήταν μια δαμασκηνιά Σκοπέλου. Δεν μπορεί να φανταστεί κανείς την ικανοποίηση και περηφάνια που μπορεί να νιώσει αργότερα όταν γεύεται τους καρπούς ή αναπαύεται στον παχύ ίσκιο του «δικού του δέντρου».
Στις μέρες μας περισσότερο από κάθε άλλη φορά ο σχολικός κήπος αποτελεί χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο προκειμένου οι μαθητές να εκπαιδευτούν στη συνετή διαχείριση του περιβάλλοντος και να κατανοήσουν τη σημασία της αειφόρου ανάπτυξης. Μέσα από αυτή την πολύτιμη εκπαιδευτική διαδικασία θα δημιουργηθεί με τους μαθητές το πρόπλασμα της περιβαλλοντικής συνείδησης . Δεν είναι τυχαίο ότι η ΟΥΝΕΣΚΟ θεωρεί το σχολικό κήπο ότι προσφέρει στους μαθητές να καλλιεργήσουν όλους τους πυλώνες της εκπαίδευσης που συνοψίζονται στα «Μαθαίνω να γνωρίζω. Μαθαίνω να είμαι. Μαθαίνω να κάνω. Μαθαίνω να ζω με άλλους». Με το σχολικό κήπο καλλιεργούνται και οι έννοιες της συλλογικότητας, της αλληλεγγύης, της ανάληψης ευθυνών, της σωστής διαχείρισης και της βιώσιμης ανάπτυξη. Ακόμα με το σχολικό κήπο στην πόλη ενισχύεται το τόσο ελλειμματικό «πράσινό» της, βελτιώνεται η αισθητική και η λειτουργική ποιότητα του περιβάλλοντος του σχολείου και οικοδομείται η εξοικείωση του μαθητή «στον επιστημονικό κόσμο μέσα από την παρακολούθηση, τη διερεύνηση και την ερμηνεία των διαφόρων βιολογικών φαινομένων».
Ο Ζορμπάς στο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά συνεπαρμένος από την άνοιξη θα αναφωνήσει: « … Και τούτο που φοράει την πράσινη ποδιά με τα λουλούδια; Γης; Ποιος μερακλής τα ‘κάμε! Ορκίζουμαι, αφεντικό, πρώτη φορά τα βλέπω». Αυτές οι αθώες διερωτήσεις ας δώσουν ,σύμφωνα με τη συγγραφική ομάδα του βιβλίου «Ιστορική εξέλιξη, ενίσχυση της βιωματικής περιβαλλοντικής εκπαίδευσης» , το σύνθημα «Βλέπω για πρώτη φορά κόσμο». Μια φράση που μπορεί να αποτελέσει «ερέθισμα για μια αναθεώρηση και επαναπροσδιορισμό του τρόπου ζωής» και να επαναφέρει σε νέα βάση τη συνεργασία των Υπουργείων Παιδείας ,Έρευνας και Θρησκευμάτων και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για την προώθηση του θεσμού του σχολικού κήπου και σχολικού συνεταιρισμού που προάγει τη βιωματική συνεργατική περιβαλλοντική μάθηση.
Ο Ζορμπάς στο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά συνεπαρμένος από την άνοιξη θα αναφωνήσει: « … Και τούτο που φοράει την πράσινη ποδιά με τα λουλούδια; Γης; Ποιος μερακλής τα ‘κάμε! Ορκίζουμαι, αφεντικό, πρώτη φορά τα βλέπω». Αυτές οι αθώες διερωτήσεις ας δώσουν ,σύμφωνα με τη συγγραφική ομάδα του βιβλίου «Ιστορική εξέλιξη, ενίσχυση της βιωματικής περιβαλλοντικής εκπαίδευσης» , το σύνθημα «Βλέπω για πρώτη φορά κόσμο». Μια φράση που μπορεί να αποτελέσει «ερέθισμα για μια αναθεώρηση και επαναπροσδιορισμό του τρόπου ζωής» και να επαναφέρει σε νέα βάση τη συνεργασία των Υπουργείων Παιδείας ,Έρευνας και Θρησκευμάτων και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για την προώθηση του θεσμού του σχολικού κήπου και σχολικού συνεταιρισμού που προάγει τη βιωματική συνεργατική περιβαλλοντική μάθηση.
* Γεωπόνος Ερευνητής -Οικοτοξικολόγος
